Қонун устуворлигини таъминлаш ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади
Қонун устуворлигини таъминлаш, инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилишга қаратилган давлат ҳокимиятининг мустақил тармоғи бўлган суд-ҳуқуқ тизимини босқичма-босқич демократлаштириш ва эркинлаштириш ҳуқуқий давлатни шакллантириш ва модернизация қилиш бўйича мамлакатимизда амалга оширилаётган изчил ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади.
Ўтган уч йил мобайнида давлатимиз раҳбари томонидан суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишда учта муҳим фармонлари қабул қилинди. Давлатимиз раҳбарининг 2016 йил 21 октябрдаги “Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда 2017 йил 21 февралдаги “Ўзбекистон Республикаси суд тизими тузилмасини тубдан такомиллаштириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4966-сонли фармонларидир. Президентимиз томонидан 2020 йил 24 июлда “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони суд-ҳуқуқ тизимида ислоҳатларни амалга оширишдаги энг муҳим Фармонлардан бири ҳисобланади.
Давлатимиз раҳбарининг 2016 йил 21 октябрдаги “Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”гиПФ-4850-сонли Фармон билан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, жиноят, жиноят процессуал, фуқаролик процессуал ва хўжалик процессуал кодексларига ўзгартиришлар киритиш ва янгилаш белгиланди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссияси, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокуратураси ва Адлия вазирлигининг судьялик лавозимига биринчи маротаба беш йил муддатга ва кейин ўн йил муддатга, шундан сўнг муддатсиз даврга тайинлаш (сайлаш)ни назарда тутувчи таклифи маъқулланди.
2017 йил 21 февралдаги “Ўзбекистон Республикаси суд тизими тузилмасини тубдан такомиллаштириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4966-сонлиФармон билан Судьялар ҳамжамиятининг органи ҳисобланадиган ва Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий принципига риоя этилишини таъминлашга кўмаклашадиган Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши (кейинги ўринларда — Кенгаш) ташкил этилди, судьяларни тайинлаш ва сайлаш бўйича Президент ва Сенат ваколатларига ўзгартириш киритилди, 2017 йил 1 июндан суд тизимига ўзгартириш киритилиб, Олий хўжалик суди ва Олий суди бирлаштирилиб, фуқаролик, жиноий, маъмурий ва иқтисодий суд иш юритуви соҳасидаги суд ҳокимиятининг ягона олий органи — Ўзбекистон Республикаси Олий суди, ишларни биринчи инстанцияда кўриб чиқишга ваколатли бўлган туманлараро, туман (шаҳар) иқтисодий ва маъмурий судлари ташкил этилди, жами суд тизимига қўшимча штатлар берилди, амалдаги суд мажлиси котиби лавозимини тугатилиб, белгиланган умумий штат бирлиги доирасида судларнинг тузилмаларига судья катта ёрдамчиси, ёрдамчиси лавозимлари киритилди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ҳузурида Судлар фаолиятини таъминлаш департаменти ташкил этилди.
Шулар қаторида мол-мулкни мусодара қилиш жазоси бекор қилинди. “Хабеас корпус” институти жорий этилиб, қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи судларга ўтказилди.
Ҳимоячининг ҳуқуқий мақоми такомиллаштирилиб, адвокатнинг ишда иштирок этиш тартиби енгиллаштирилди ва унинг ваколат доираси кенгайтирилиб, далиллар тўплаш ҳуқуқига эга бўлди.
Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг амалдаги босқичда айни вақтга қадар, жумладан, судлар жиноят ишини қўзғатиш ҳуқуқига эга субъектлар доирасидан чиқарилди. “Хабеас корпус” институти кенгайтирилиб, айбланувчини лавозимидан четлаштириш, шахсни тиббий муассасага жойлаштириш ҳақидаги илтимосномаларни кўриб чиқиш судлар ваколатига ўтказилди. Суд мажлиси жараёнида айблов хулосаси суд эмас, прокурор томонидан ўқиб эшиттирилиши белгиланди.
Бундан ташқари, тадбиркорлик субъектлари томонидан содир этиладиган иқтисодий жиноятлар учун тайинланадиган жазолар либераллаштирилди. Қонунчиликдан “Масъул мансабдор шахс” атамаси чиқарилди. Яна бир эътиборли натижа — “e-sud” миллий электрон судлов ахборот тизими муваффақиятли синовдан ўтказилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида суд-ҳуқуқ соҳасида белгиланган вазифаларни изчил амалга ошириш, фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини юксалтириш, ишларни судда кўриш сифатини ошириш ҳамда холис, адолатли ва қонуний суд қарорларини қабул қилиш учун тарафларнинг тенглиги ва тортишувчанлигини амалда таъминлаш механизмларини кенгайтириш мақсадида 2020 йил 24 июлда “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-6034-сонли фармони қабул қилинди.
Мазкур Фармонга асосан 2021 йил 1 январдан бошлаб вилоят ва унга тенглаштирилган фуқаролик ишлари бўйича, жиноят ишлари бўйича судлар ва иқтисодий судлар негизида судьяларнинг қатъий ихтисослашувини сақлаб қолган ва суд ишларини юритиш турлари бўйича алоҳида судлов ҳайъатларини ташкил этган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар умумюрисдикция судлари ташкил этилди.
Бу эса ўз навбатида фуқароларнинг ортиқча сарсонгарчилигини олдини олиш билан бир қаторда, судьялар иш хажмининг камайиши ва улар томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг адолатли бўлишини таъминлайди.
Судда тарафларнинг тортишувлик тамойилини амалда таъминлаш ва судларда ишларни кўриб чиқишда тўсқинлик қилувчи омилларни аниқлаш ва бартараф этиш учун жиноят ишлари бўйича судда ишларни тайинлашда дастлабки эшитув институти жорий қилиниши белгиланди.
Судларда ишларни қайта кўришда бир-бирини такрорловчи босқичларни бекор қилиш мақсадида ишларни назорат тартибида кўриш бекор қилиниб, бу билан ишларнинг узоқ вақт ва қайта-қайта кўрилишининг олдини олинди.
Судда прокурорнинг иштирок этиш тартиби белгиланиб, агар суд мажлисида иштирок этаётган прокурор айбловдан воз кечган тақдирда, реабилитация асосларига кўра жиноят иши тугатилиши, тарафларнинг мурожаати мавжуд бўлсагина суддан ишни ўрганиш учун чақириб олиши, фуқаролик ва иқтисодий ишларда прокурорнинг ўз ташаббуси билан иштирок этиши чегараланди.
Ушбу Фармон орқали судья ва суд ходимларининг моддий таъминоти 2021 йил 1 январдан бошлаб тўлиқ давлат бюджети ҳисобига ўтиб, иш ҳақи оширилиши белгиланди.
Фармон билан тўртта иқтисодий суд тугатилиб, бешта фуқаролик ишлари бўйича ва тўртта жиноят ишлари бўйича судлар ташкил этилди.
Ушбу Фармон билан бугунги кунда суд–ҳуқуқ тизимини янада демократлаштириш ва эркинлаштириш, суд, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат органлари фаолияти самародорлигини ошириш, аҳолининг одил судловга бўлган ишончини ошириш, жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш ва қонунийликни мустаҳкамлаш, судьялар фаолиятида шаффовликни таъминлаш, ишларни судда кўришда сифатини ошириб, адолатли, холис ва қонуний суд қарорларини қабул қилиш, пировардида судларни чинакам адолат қўрғонига айлантириш учун қўйилган тамал тошларидан бири ҳисобланади.
Боғот туманлараро иқтисодий
суд раиси А.Турақулов